رابطه توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی در مرزهای کشور با ایجاد امنیت مرزی به واسطه ایجاد مناطق آزاد؛ مناطق آزاد، شاخصه ایجاد امنیت در مرزها

در حال حاضر هشت منطقه آزاد تجاری-صنعتی فعال در کشور می‌باشند، با نگاهی به این هشت منطقه به جز منطقه آزاد شهر فرودگاهی امام خمینی(ره) که در پایتخت واقع شده است، مابقی این مناطق در کمربند مرزی کشور ایجاد گردیده‌اند؛ در شمال کشور منطقه آزاد انزلی، در شمال غربی کشور منطقه آزاد ارس و ماکو، در جنوب غربی کشور منطقه آزاد اروند، در جزایر جنوبی کشور منطقه آزاد قشم و کیش و در جنوب شرقی کشور منطقه آزاد چابهار قرار گرفته است؛ حال با توجه به طرح ایجاد مناطق آزاد جدید در کشور که شامل هشت منطقه آزاد دیگر در شمال کشور منطقه آزاد اینچه‌برون، در شمال غربی کشور منطقه آزاد اردبیل، در غرب کشور منطقه آزاد بانه-مریوان و قصرشیرین و مهران، در جنوب غربی کشور منطقه آزاد بوشهر، در جنوب شرقی کشور منطقه آزاد جاسک و در شرق کشور منطقه آزاد سیستان قرار دارد، می‌توان کمربند اقتصادی را در دور تا دور کشور ترسیم کرد.

ایران به دلیل موقعیت استراتژیکی که در جهان دارد، همیشه در دوره‌های مختلف تاریخی با مشکلات و ناامنی‌هایی در مرزهای خود روبه‌رو بوده است، با نگاهی به کشورهای همسایه می‌شود بر این امر در شرایط کنونی دنیا مهر تاییدی گذاشت، بدون شک می‌توان اذعان نمود که عنصر امنیت قادر است زمینه شکوفایی استعدادها و تکامل یک جامعه را فراهم نماید و اگر امنیت به‌ویژه در مناطق مرزی محقق نشود، خلاقیت‌ها فعلیت پیدا نخواهد کرد.

یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های امنیت مرزی، اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی این مناطق می‌باشد که با وجود این دو مؤلفه می‌توان گفت امنیت در این مناطق ارتقاء پیدا خواهد کرد، ایجاد مناطق آزاد در نقاط عمدتا مرزی کشور فرای همه مزیت‌ها و محرومیت‌زدایی‌هایی که در این مناطق دارد، با ایجاد توسعه اقتصادی منطقه‌ای و اشتغال‌زایی می‌توانند از جریان بزرگ مهاجرت و خالی شدن مرزهای کشور از سکنه و به تبع آن بروز ناامنی در نوار مرزی کشور جلوگیری کنند.

با نگاهی گذرا به مناطق آزاد کشور با مناطق پیرامونی خود می‌توان به نقش و تاثیر این مناطق در سرزمین پهناور ایران رسید، شاید این نکته بسیار مهم و کلیدی باشد که سهم مناطق آزاد فعلی از مساحت کل کشور کمتر از سه دهم درصد است، ولی تاثیرگذاری این حجم مساحتی کم در مقیاس مساحت کل کشور در ایجاد امنیت در مرزها بسیار بالا و مهم است.

‌شاید اشاره به این نکته که می‌توانستند مناطق آزاد کنونی شکل نگیرند، سوالات مهمی را مطرح می‌کند ازجمله اینکه: آیا در ماکو، ارس، انزلی، اروند، کیش، قشم و چابهار تاکنون اتفاقی در خصوص توسعه منطقه‌ای شکل می‌گرفت؟ آیا اگر این مناطق نبودند‌، میزان اشتغال حدود ۲۸۰هزار نفری (طبق اسناد بیمه بخش خصوصی فعال در مناطق آزاد) در مقایسه با جمعیت ساکن حدود ۹۵۰هزار نفری در مناطق آزاد بار بزرگی بر دوش دولت نبود؟ آیا ایجاد این همه زیرساخت‌ها در مناطق آزاد از جاده، فرودگاه، بنادرتجاری، نیروگاه و صدها زیرساخت دیگر که با منابع درآمدی مناطق آزاد بدون دریافت ریالی از بودجه کشور می‌توانست ایجاد شود؟ آیا در کنار این همه توسعه منطقه‌ای آن هم در مناطق عمدتا محروم و ایجاد شغل و چرخه اقتصادی و کشف توانمندی‌های جوامع محلی و هدایت آن در مسیر توسعه اقتصادی محلی که توسط مناطق آزاد ایجاد شده، بار سنگینی بر دوش دولت نبود؟ آیا این شرایط در بدترین حالت ممکن خود از سرازیر شدن مردمان مرزنشین به کلان‌شهرها و خالی شدن مرزهای کشور نمی‌شد؟ بی‌تردید نقش اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی در مناطق مرزی با وجود شکل‌گیری مناطق آزاد با امنیت کشور گره خورده است.

نتایج حاصل از مطالعات مختلف در خصوص نقش توسعه اقتصادی و اشتغال‌زایی در مناطق مرزی نشان می‌دهد که بین اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی برای مرزنشینان و امنیت عمومی رابطه وجود دارد و از میان متغیرهای اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی، شاخص جذب و اشتغال بومیان محلی و رونق اقتصادی منطقه بیشترین تاثیر را در امنیت مرزها داشته است.

مسلما داشتن مرزهای کنترل شده و مناطق مرزی بدون تنش و بحران، در برقراری امنیت و اعمال حاکمیت دولت در هر کشور، نقش کلیدی و هدایت‌کننده داشته و از سوء‌استفاده و دخالت دشمنان داخلی و خارجی می‌کاهد. همان طور که می‌دانیم امروزه یکی از مسائلی که تاثیر مستقیم و بدون واسطه بر امنیت استان‌های مرزی دارد، مسئله اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی آن استان‌ها می‌باشد و امنیت اقتصادی و رفاه عمومی از چنان اهمیتی برخوردار است که به عنوان یکی از زیرشاخه‌های امنیت ملی هر کشور قابل بررسی است؛ به طوری که توسعه نیافتگی هر کشور به مراتب می‌تواند تهدیدی برای امنیت ملی آن کشور باشد.

استان‌های مرزی کشور دارای ویژگی‌های خاصی همچون انزوای جغرافیایی و دور بودن از مرکز، دوری از قطب‌های صنعتی-‌اقتصادی، حاکمیت فرهنگ سنتی، عدم توسعه در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و همچنین عدم امنیت پایدار می‌باشد. این مناطق با داشتن این ویژگی‌ها از نقاط حساس و استراتژیک کشور به شمار می‌آیند. تجارت جهانی، امروزه به عنوان موتور توسعه هر کشوری محسوب می‌گردد و کشورهای در حال توسعه‌ای مانند ایران به منظور رسیدن به این مهم، دنبال حضور در بازارهای تجاری می‌باشند و یکی از روش‌های رسیدن به آن توسعه مناطق مرزی و گسترش مبادلات منطقه‌ای به واسطه ایجاد مناطق آزاد می‌باشد که از مهم‌ترین فواید این مبادلات، ایجاد اعتماد و کاهش اختلافات مرزی است.

مناطق آزاد با توجه به ایجاد منافع اقتصادی مشترک با کشورهای همسایه خود در تحقق اهدافی چون ارتقای وضعیت اجتماعی و ایجاد و احساس امنیت در مناطق مرزی، موفقیت مناسبی را داشته‌اند. به عبارت دیگر اهداف اجتماعی و سیاسی ایجاد مناطق آزاد در طول بیش از دو دهه گذشته در حد انتظار بوده است.

بی‌شک هر دولتی بخواهد در کشور امنیت برقرار کرده و شرایط و امکانات سازندگی را فراهم کند، باید از مرزهایی مطمئن برخوردار باشد، نتایج بررسی عملکرد مناطق آزاد نشان می‌دهد که فعالیت این مناطق در نقاط مرزی کشور باعث ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم در توسعه شهری، حمل و نقل بار و مسافر شده که سهم اشتغال غیرمستقیم به مراتب بیشتر از اشتغال مستقیم می‌باشد و به تعبیری صرف نگاه اشتغال بیش از ۲۵۰هزار نفر در مناطق آزاد در کلان کشور نیست و به واسطه چرخه اقتصادی و تولیدی ایجاد شده در مناطق آزاد سهم اشتغال غیرمستقیم در حوزه‌های مختلف در کشور بسیار بیش از سهم شاغلین فعال در مناطق آزاد است.

ایجاد مناطق آزاد و ایجاد اشتغال برای ساکنین مرزنشین تا حدود زیادی توانسته است از خیل عظیم مهاجران شهرهای مرزی به کلان شهرها بکاهد و حتی در بسیاری از موارد شاهد حضور افراد جویای کار از شهر های مرکزی کشور به سمت مناطق آزاد هستیم و این خود به افزایش جمعیت در مناطق مرزی کمک شایانی در درازمدت می‌کند و به تعبیری مهاجرت معکوس به شمار می‌رود. ایجاد مناطق آزاد در نقاط مرزی و محروم کشور نقطه عطفی در تولید، ایجاد اشتغال، تثبیت جمعیت مرزنشین، افزایش درآمد و توسعه پایدار محسوب می‌شود و همکاری‌های متقابل منطقه‌ای را افزایش می‌دهد که نمونه بارز آن همکاری متقابل بین کشورهای همسایه در تعاملات تجاری و بازرگانی با مناطق آزاد است.

ایجاد مناطق آزاد در مناطق مرزی پتانسیل بالایی در افزایش امنیت و توسعه پایدار نواحی پیرامون خود دارند و تا حدود زیادی توانسته‌اند در توسعه نواحی پیرامون خود تاثیر مثبت بگذارند که این امر بستر لازم را برای افزایش امنیت در ابعاد مختلف فراهم آورده است و همچنین از دیگر موضوعات مهم تاثیر مناطق آزاد در خصوص امنیت مرزها، می‌توان به  مهم‌ترین عامل تاثیرگذار بر وقوع و افزایش جرائم مرزی، چربیدن ریسک و به خطر انداختن خود در قبال وارد کردن کالاهای غیرقانونی و غیرمشروع می‌باشد؛ براساس تحقیقات میدانی صورت گرفته در اغلب مناطق مرزی کشور که محور ناامنی بوده‌اند، متغیر اقتصادی همراه با متغیر فرهنگی تاثیر بیشتر بر ایجاد و یا عدم ایجاد جرائم مرزی دارد، بدین معنی که فشارهای متغیرهای اقتصادی، افراد را به این مورد سوق می‌دهد و متغیر فرهنگی نیز انجام این عمل را به دلیل مشابهت‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی سهل‌تر و آسان‌تر می‌نماید. بی‌شک ایجاد رفاه اقتصادی و تاثیر فرهنگی وجود مناطق آزاد به واسطه ورود گردشگران و مسافرین باعث افزایش ضریب فرهنگی این مناطق در طول زمان شده است.

با افزایش رشد جمعیت در کشور و عدم تناسب در ایجاد شغل برای جوانان، شاهد گسترش موج بیکاری در گستره وسیعی از اجتماع می‌باشیم، البته این موضوع در استان‌های مرزی بیشتر به چشم می‌خورد، استان‌هایی که سرمایه‌گذاری بخش‌های دولتی و بالاخص بخش خصوصی در آنها بسیار کمتر از استان‌های مرکزی است و همین امر در نهایت موجب خروج نیروی جوان جویای کار از استان‌های مرزی و هجوم بی‌رویه به شهرها می‌گردد.

یکی از مهم‌ترین تاثیرات شکل‌گیری مناطق آزاد در کشور ایجاد زیرساخت‌ها درخصوص جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی می‌باشد، نقش حضور سرمایه‌گذاران و ایجاد مراکز و واحدهای تولیدی در مناطق مرزی کشور از مهاجرت جوانان جویای کار بومی به مراکز استان‌ها تا حدود زیادی جلوگیر می‌کند. در شهرهای مرزی چنانچه اشتغال و اقتصاد به عنوان دو مولفه تاثیرگذار بر معیشت مرزنشینان مورد توجه قرار گیرد، نه تنها شاهد خروج نیروی جوان از شهرهای مرزی نخواهیم بود؛ بلکه موجب آبادانی هرچه بیشتر آن شهرها خواهد شد. حال این دو مولفه که وظیفه دولت به شمار می‌آید و برای رسیدن به امنیت در مرزها دولت باید میلیاردها تومان در جهت ایجاد اشتغال سرمایه‌گذاری و بودجه اختصاص دهد، با شکل‌گیری مناطق آزاد و حضور فعالین اقتصادی بخش خصوصی بدون هیچ بودجه‌ای از جانب دولت شکل می‌گیرد.

یکی دیگر از مشکلات مرزی ما خصوصا در شرق ایران، موضوع قاچاق مواد مخدر است؛ مسئولین کشور همراه با انجام کارهایی چون مبارزه با قاچاق مواد مخدر و انسداد مرزها می‌بایست زمینه و بستر لازم را در ایجاد فرصت‌های پایدار اشتغال در شهرهای مرزی فراهم سازند، تا از آمار بیکاری شهرهای مرزی بکاهند، چراکه چنانچه در مناطق مرزی فقر و بیکاری وجود داشته باشد، هر اندازه هم به بحث انسداد مرزها، دیوارهای بتنی و تجهیزات نوین پرداخته شود، باز هم جوابگوی نیاز مرزنشینان نخواهد بود، بنابراین با توسعه مناطق مرزی از طریق اقدامات اقتصادی و ایجاد اشتغال قطعا امنیت در آن مناطق حاکم خواهد شد. بدون تردید داشتن مرزهای کنترل شده و مناطق مرزی بدون تنش و بحران، در برقراری امنیت و اعمال حاکمیت دولت در هر کشور، نقش کلیدی و هدایت‌کننده‌ای داشته و از سوء استفاده و دخالت‌های بیگانگان می‌کاهد.

مناطق مرزی یکی از نقاط حساس کشور به شمار می‌روند، شناخت تاثیر عوامل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بر امنیت عمومی این مناطق از اساسی‌ترین نکات در درک آسیب‌پذیری‌های امنیتی به منظور جلوگیری از هرگونه تنش و کنش‌های ضدامنیتی به شمار می‌آید. این عامل باعث افزایش بیکاری گردیده و در نتیجه باعث شده تعداد زیادی از مرز نشینان به منظور امرار معاش به قاچاق کالا روی آورند. مجموعه مسائل و مشکلات اقتصادی این مناطق ضمن فراهم آوردن بستر ارتکاب جرم و ترددهای غیرمجاز به آن سوی مرز، تبعات سوء‌امنیتی را نیز به همراه دارد و برقراری نظم و کنترل این مناطق را با مشکلات و تهدیداتی رو‌به‌رو نموده است. به نظر می‌رسد که حفظ امنیت عمومی مناطق مرزی جزء با شناسایی عوامل مخل آن محقق نخواهد شد و بی‌تردید نقش پررنگ مناطق آزاد در ایجاد توسعه اقتصادی منطقه‌ای بزرگترین عامل بازدارنده در گرایش مردم بومی مرزنشین کشور به سمت موضوعات خارج از قانون که منجر به ناامنی در مناطق مرزی می‌شود، خواهد بود.

بنابراین با توجه به اهمیت برقراری امنیت در نقاط مرزی با ایجاد بسترهای اقتصادی مردم نهاد و استفاده از ظرفیت‌های جوامع محلی در شکل‌گیری آن، می‌توان به تاثیر مناطق آزاد فعلی و همچنین مناطق آزاد جدید منتظر تایید در مجلس در توسعه اقتصادی منطقه‌ای و اشتغال‌زایی در کنار ایجاد امنیت در مناطق مرزی با توجه به تعریف منافع مشترک اقتصادی با کشورهای همسایه رسید و در جمع‌بندی نهایی گزارش می‌توان به تاثیرات مثبت ایجاد مناطق آزاد در نقاط مرزی کشور به شرح زیر پرداخت:

– مناطق آزاد باعث ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم گردیده که در این میان سهم اشتغال غیرمستقیم به مراتب بیشتر از اشتغال مستقیم می‌باشد.

– فعالیت در مناطق آزاد باعث افزایش درآمد مرزنشینان گردیده است.

– مناطق آزاد با ایجاد اشتغال برای ساکنین مرزنشین تا حدود زیادی توانسته‌اند از خیل عظیم مهاجران مرزنشین به شهرها  بکاهد؛ در این راستا ایجاد مناطق آزاد نقطه عطفی در تولید، ایجاد اشتغال، تثبیت جمعیت مرزنشین، افزایش درآمد و توسعه پایدار محسوب می‌شوند و همکاری‌های متقابل منطقه‌ای را با کشورهای همسایه افزایش می‌دهند.

– مناطق آزاد در ارتقاء وضعیت اجتماعی و ایجاد و احساس امنیت عمومی در مناطق مرزی موفقیت بسیار مناسبی داشته‌اند.

– مناطق آزاد پتانسیل بالایی در افزایش امنیت و توسعه پایدار نواحی پیرامون خود دارند و توانسته‌اند در توسعه نواحی پیرامون خود تاثیر مثبت بگذارند که این امر بستر لازم را برای افزایش امنیت در ابعاد مختلف فراهم آورده است.

– مهم‌ترین عامل وقوع جرائم مرزی، چربیدن ریسک و به خطر انداختن خود در قبال وارد کردن کالاهای غیرقانونی و غیرمشروع می‌باشد که به واسطه مناطق آزاد و ایجاد اشتغال پایدار برای جوامع محلی تا حدود زیادی به واسطه وجود مزایای مناطق آزاد، بحث قاچاق کالا در این مناطق به هیچ عنوان توجیه‌پذیر نیست.

در این گزارش سعی شد که تنها از یک منظر به تاثیر ایجاد مناطق آزاد در نقاط عمدتا محروم مرزی کشور و آن هم بحث مهم امنیت مرزی پرداخته شود؛ بی‌شک تاثیرات مثبت شکل‌گیری مناطق آزاد در حوزه‌های بسیار گسترده‌ای می‌تواند بروز داشته باشد. امید است که با تکمیل کمربند مناطق آزاد و تصویب مناطق آزاد جدید در مجلس شورای اسلامی شاهد افزایی بیشتر و اتصال راهبردی‌تر مناطق آزاد در دور تا دور کشور با تکیه بر تعاملات اقتصادی و تجاری به کشورهای همسایه باشیم.

گزارش: حسین مرادی