تدوین استراتژی‌های مناطق آزاد در راستای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان
به گزارش اخبار مناطق آزاد، راهبرد اقتصاد مقاومتی یکی از مهم‌ترین اسناد برای توسعه کشور در شرایط تحریم اقتصادی است. طی بندهای مختلفی در این سیاست، پیشتازی اقتصاد دانش‌بنیان و اجرای نقشه جامع علمی کشور و دستیابی به رتبه برتر اقتصاد در منطقه از لحاظ نوآوری و افزایش سهم تولید و صادرات خدمات دانش‌بنیان لحاظ شده است؛ همچنین بر محور قرار دادن رشد بهره‌وری در اقتصاد با تقویت تولید و نیروی کار و ایجاد بستر رقابتی میان مناطق تاکید شده است.
مضاف بر اینها، بند۱۱ سند اقتصاد مقاومتی، به نقش مناطق آزاد در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان اشاره نموده؛ در واقع توسعه حوزه عمل مناطق آزاد به منظور فناوری‌های پیشرفته، گسترش و تسهیل تولید، صادرات کالا و خدمات و تامین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج، در این اسناد مورد اهمیت واقع شده است.
اقتصاد دانش‌بنیان، ایجاد ارزش افزوده در صنایع با محوریت دانش
اقتصاد دانش‌بنیان اقتصادی است که تولید، توزیع و استفاده از دانش در آن نقش اصلی و غالب برای تولید ثروت باشد. تا سال۱۹۶۰ میلادی نیروی کارگر و سرمایه، نقش اساسی را در اقتصاد ایفا می‌نمود. از سال۱۹۶۰ تاکنون اقتصاد جهان شکل سینوسی به خود گرفته و شاهد صعود و نزول موقعیت اقتصادی در جهان هستیم. شاید دلیل عمده این وضعیت، تغییرات سریع فناوری‌های نوین هستند که در کنار رایانه، اینترنت و توسعه دانش، وضعیت جدید را به جهان حاکم کرده و شکل رفتارهای اقتصادی سنتی را عوض کرده‌اند. این وضعیت تا سال۲۰۱۰ میلادی ادامه داشت و از سال۲۰۱۰ به بعد، اقتصاد دانش‌بنیان جایگزین شده و من‌بعد فقط کسانی که بتوانند با علم و دانش، فضای خلاقیت و نوآوری را در جامعه گسترش دهند، شانس داشتن اقتصاد قوی‌تری را خواهند داشت.
بنابراین شیوه‌ای از تولید که برای ایجاد ارزش افزوده محسوس یا غیرمحسوس از دانش استفاده شده و سرمایههای به‌کار گرفته شده در صنایع با محوریت دانش بوده را اقتصاد دانش‌بنیان گویند و در این نوع اقتصاد، کلید اصلی رشد اقتصادی، دانش می‌باشد.
سرمایههای اقتصادی تنها محدود به منابع زیرزمینی مانند نفت یا معدن و زمین حاصلخیز نیست، بلکه نیروی انسانی، سرمایه اصلی به حساب می‌آید؛ در واقع اصول اصلی اقتصاد دانش‌بنیان بر نیروی انسانی خلاق و متخصص استوار شده است.
گذر از اقتصاد نفتی و تحقق اقتصاد مقاومتی با اقتصاد دانش‌بنیان
دانش، یکی از قدرتمندترین بازو‌ها در عرصه تحولات اقتصادی است. امروزه حجم سرمایه و اندازه بازار، جای خود را به دانش و تکنولوژی داده‌اند و این دانش است که نقش اساسی را در ارتقاء تولید ملی کشور ایفا می‌کند. در حقیقت در دنیای امروز، دانش سبب افزایش مزیت رقابتی و ایجاد ارزش افزوده و موجب تاب‌آوری در مقابل تحریم‌ها می‌گردد و دانش باید به صورت مستمر و پایدار در استفاده از منابع اقتصادی به کار برده شود تا بتوان با غلبه بر توسعه سنتی با تکنولوژی مدرن و مبتنی بر دانش، اثر تحریم‌ها را کم‌رنگ نمود. دور شدن از اقتصاد نفتی و حرکت به سوی اقتصاد مقاومتی، رویکرد جدیدی است که قادر است زمینه‌های توسعه همه‌جانبه کشور را فراهم آورد. راهبردی‌ترین ابزار در این مسیر، بهره‌گیری از اقتصاد دانش‌بنیان می‌باشد.
بدیهی است، از اهداف اصلی دشمنان، تحریم کالاهای خاصی است که با فناوری پیشرفته علمی تولید شده‌اند. به همین دلیل توجه به اقتصاد دانش‌بنیان با تولید محصولاتی که کشور درخصوص آنها وابسته به کشورهای غربی است و ایجاد استقلال در تولید این محصولات، راهکار بسیار مهمی در عرصه مقابله با تحریم‌ها محسوب می‌شود. به همین دلیل برنامه‌ریزی به منظور فراهم‌آوری زیرساخت‌های توسعه محصولات دانش‌بنیان، با شناسایی کالاهای اساسی و روش‌های تولید آن در مراکز علمی، با هدف مقابله با وابستگی کشور به بیگانگان، ضرورتی انکارناپذیر محسوب می‌شود.
علاوه بر اینکه این نوع اقتصاد، از مزایایی همچون کاهش اقتصاد کشور به خام فروشی منابع راهبردی کشور ازجمله نفت را به همراه دارد؛ اقتصاد دانش‌بنیان به دلیل وابستگی به خلاقیت و توان علمی نخبگان جوان کشور، نقش مهمی در پیشرفت همه‌جانبه مبتنی بر سیاست‌های اقتصاد مقاومتی همچون برون‌زا و دانش‌محور بودن دارد. بنابراین برنامه‌ریزی درخصوص توسعه آن با محوریت توجه نهادهای آموزشی کشور بر ارائه آموزش‌های علم فناورانه و خلاقانه، برنامه‌ریزی برای نفوذ و انتشار هر چه بیشتر یافته‌های علمی و فناورانه در فعالیت‌های کلان اقتصادی کشور، برنامه‌ریزی در جهت زمینه‌سازی و ایجاد کشش بازار خدمات و کالاهای دانش‌بنیان، حمایت از طرح‌های کلان ملی، تلاش برای ایجاد صنایع وابسته، حمایت از تجاری‌سازی فناوری‌ها در کشور با به‌کارگیری ظرفیت‌های موجود در تمام استان‌ها، ایجاد فعالیت‌های کارآفرینی مبتنی بر فناوری ازجمله توانمند‌سازی و حمایت از نخبگان هر منطقه، قانونگذاری درخصوص حمایت‌های مالی و پولی از طریق بانک‌ها و موسسات مالی، جلب حمایت‌های عمومی از طریق کارهای خیریه، جلب حمایت بخش خصوصی در تجاری‌سازی فناوری، اشتغال نخبگان و استعدادهای برتر دانشگاهی، برنامه‌ریزی درخصوص صادرات محصولات دانش‌بنیان و حمایت از فرآیند‌های موثر در تقویت بخش خصوصی فعال و اولویت دادن به فعالیت‌های بخش خصوصی در نوآوری، توسعه کسب و کار و ایجاد صنایع مبتنی بر دانش ثمربخش خواهد بود.
البته در حال حاضر مشکلاتی همچون نبود سازمان‌ها و نهادهای حمایتگر و پشتیبان، تعداد کم شرکت‌های دانش‌بنیان، عدم علاقه سیستم بانکی برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و… ازجمله ضعف‌های موجود برای حمایت از شرکت‌ها و استارتاپ‌های فناورمحور است.
یکی از اموری که می‌تواند تولید دانش‌بنیان را در کشور تسهیل نماید و باعث شود این محصولات با قیمت پایین‌تری تولید گردد، زیرساخت‌ها و شرایط نهادی موجود در کشور است. طبق تئوری تجارت بین‌‌الملل، هر کشور در صورتی می‌تواند کالایی را ارزان‌تر تولید نماید که تولید آن کالا بیشتر به نهاده‌هایی نیاز داشته باشد که آن نهاده‌ها در آن کشور از وفور نسبی بیشتری برخوردار باشند.
تولیدات دانش‌بنیان برخلاف تولیدات سنتی، بر دانش، ابتکار، خلاقیت، نوآوری استوار است و به همین دلیل، فراوانی نیروی انسانی تحصیلکرده و متخصص نقش مهمی در پدید آمدن مزیت رقابتی ایفا می‌کند. برای به وجود آمدن و شکل‌گیری ساختار اقتصاد دانش‌بنیان و حرکت در مسیر اصلی، ملزوماتی وجود دارد که از مهم‌ترین آنها به غیر از نیروی انسانی متخصص و تحصیلکرده، می‌توان به مشوق‌ها، قوانین حمایتی، در نظر گرفتن بودجه‌های مورد نیاز و فراهم‌سازی زیرساخت‌های ارتباطی اشاره کرد تا با حرکت در مسیرهای تعیین شده، بتوان دانش را تبدیل به ثروت کرد و آن را گسترش داد. اگرچه ممکن است ایران در برخی شرایط نهادی ضعف داشته باشد، اما از منظر شاخص‌های نیروی تحصیلکرده و آموزش، در جایگاه مناسبی قرار دارد. مناطق آزاد می‌توانند با توجه به شرایط سهل در اقامت و کار در مناطق، نسبت به جذب حتی نیروی خارجی متخصص اقدام نمانید.
تاکید سیاست‌های اقتصاد مقاومتی بر بهره‌گیری از اقتصاد دانش‌بنیان
با توجه به شرایط استراتژیک و خاص کشور، در چند سال اخیر و مواجه با تحریم‌ها و تنگناهای متفاوت پیش آمده برای ایران، استفاده از الگوی بومی و متناسب با شرایط کشور، از الزامات رشد اقتصادی محسوب می‌شود؛ به همین جهت الگویی تحت عنوان اقتصاد مقاومتی توسط مقام معظم رهبری مطرح گردید.
یکی از عناصری که اقتصاد کشورها را به دو دسته پیشرفته و درحال توسعه تقسیم می‌کند، عنصر دانش است. در چند سال اخیر مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان به شکلی جدی در کشور و به تبع آن در مناطق آزاد مطرح شده است، به طوری که بند۲ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در مورد اقتصاد دانش‌بنیان است و همچنین یکی از بخش‌های اصلی برنامه ششم توسعه کشور نیز درخصوص توسعه دانش‌بنیان اقتصاد کشور می‌باشد. با توجه به اینکه اقتصاد مقاومتی، اقتصادی است که در شرایط تحریم‌ها و فشارهای سیاسی و اقتصادی دشمنان، تضمین کننده رشد و شکوفایی کشور است، برای دستیابی به اهداف این الگو باید موارد موثر بر آن در دستورکار قرار گیرد و همه به دنبال ثبات و خوداتکایی به سبب رسیدن به تعالی در حوزه اقتصادی باشند و با مقابله با تحریم‌ها و تقویت تولید ملی، موجب تحولی عمیق در رشد و توسعه کشور شوند.
در این راستا با توجه به اینکه اقتصاد دانش‌بنیان بر تولید، توزیع و استفاده از دانش برای به دست آوردن ثروت و ایجاد رشد تاکید دارد و در عصر ارتباطات و فناوری، دانش به مثابه منبع حیاتی سازمان‌ها در عرصه رقابت و عاملی برای دستیابی به مزیت رقابتی پایدار محسوب می‌گردد، استفاده از آن یکی از الزامات و مولفه‌های دستیابی به اهداف ذکر شده در اقتصاد مقاومتی می‌باشد.
در بند دوم سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغ شده از سوی مقام معظم رهبری، پیشتازی اقتصاد دانش‌بنیان، پیاده‌سازی و اجرای نقشه جامع علمی کشور و ساماندهی نظام ملی نوآوری به منظور ارتقاء جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش‌بنیان در منطقه مورد تاکید قرار گرفته است.
قطع وابستگی به فروش خام مواد معدنی به ویژه نفت، یکی دیگر از مولفه‌های اقتصاد مقاومتی بیان شده است. شرکت‌های دانش‌بنیان، با توجه به ویژگی‌های منحصربهفرد خود و توان ایجاد و به کارگیری فناوری‌های پیشرفته مورد نیاز، توانمندی لازم را جهت تبدیل مواد خام به محصولات نهایی و با ارزش افزوده بالا دارند. در واقع چنین شرکت‌هایی می‌توانند تهدید به وجود آمده در این حوزه را به فرصتی جهت شکوفایی صنایع نفت و پتروشیمی تبدیل نمایند.
از آنجایی که دانش و تجربه در ارائه خدمات و محصولات از اهمیت کلیدی برخوردار است، بنابراین اگر بتوانیم عمده درآمد کشور را از راه دانش به دست آوریم و خرید و فروش دانش در کشور را به رسمیت بشناسیم، آن وقت است که می‌توانیم بگوییم اقتصادمان، دانش‌بنیان است. اقتصاد دانش‌بنیان، هم‌راستایی دو مفهوم دانش و ثروت است؛ به طوری که درآمدزایی و ایجاد ثروت از دانش بحث این روزهای اقتصاد دانش‌بنیان شده است. طبق آخرین گزارش بانک جهانی مربوط به سال۲۰۱۲، ایران رتبه۹۴ را در میان تمامی اقتصادهای دنیا در اقتصاد دانش‌بنیان کسب کرده که پس از آن هنوز رتبه‌بندی جدیدی ارائه نشده، ولی پیش‌بینی می‌شود با توجه به تلاش‌ها و اقدامات رو به رشد انجام گرفته، شاهد رشد وضعیت اقتصاد دانش‌بنیان در رتبه‌بندی بعدی در این زمینه باشیم. نکته مهم دیگر اینکه در افق۱۴۰۴ قرار بر این است که ۲۰درصد از درآمد کشور از فعالیت‌های دانشی تامین شود؛ بنابراین با توجه به مهلت ۸ساله باقی مانده، لازم است بدانیم دانش‌بنیان کردن اقتصاد کشور و به دنبال آن دانش‌بنیان کردن جامعه، از اموری است که خوب انجام دادن آن به هیچ‌وجه آسان نیست.
نهادینه شدن اقتصاد دانش‌بنیان در مناطق آزاد کشور
در ۲۵خردادماه سال۱۳۹۵، تفاهم‌نامه همکاری میان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد تجاری-صنعتی و ویژه اقتصادی به امضاء رسید و مقدمات ورود مناطق آزاد به حوزه اقتصاد دانش‌بنیان فراهم شد.
این تفاهم‌نامه در راستای زمینه‌سازی، تحقق اهداف سند چشم‌انداز برنامه‌های توسعه اقتصادی-اجتماعی و گسترش تعاملات علمی، فناوری، اقتصادی و اجرایی کشور و بر‌اساس بند۱۱ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ابلاغ شده توسط رهبر معظم انقلاب درخصوص انتقال فناوری‌های پیشرفته به کشور از طریق مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور به امضاء رسیده است. طبق این تفاهم‌نامه، زمینه بهره‌مندی شرکت‌های دانش‌بنیان، موسسات و واحدهای فناور داخلی و خارجی از ظرفیت و توانمندی این مناطق برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان تسهیل می‌شود.
بر‌اساس این تفاهم‌نامه، مراکز نوآوری در مناطق آزاد برای میزبانی شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی و خارجی ایجاد یا احداث گردیده و زمینه بهره‌مندی شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و فناور از تسهیلات، خدمات و زیرساخت‌های مناطق آزاد فراهم شد. فراهم آوردن زیرساختی نوآورانه و پیشرو در هر منطقه، با توجه به ماموریت‌ها و اولویت‌های فناورانه آن، تولید و ترویج محتوای رسانه‌ای علمی، فناورانه و فرهنگی متناسب با نیاز کشور، فرهنگ‌سازی انتقال و بومی‌سازی فناوری‌های مورد نیاز کشور از ماموریت‌های مراکز فناوری و نواوری مناطق آزاد است.
بنابراین اگر مراکز فناوری در مناطق آزاد بتوانند درآمدی از راه دانش به دست آورند و خرید و فروش دانش انجام دهند، آن وقت می‌توانیم ادعا کنیم اقتصاد مناطق آزاد، دانش‌بنیان است.
از اقدامات مهم دیگر در توسعه دانش‌بنیان اقتصاد در مناطق آزاد، تامین بخشی از هزینه‌های تحقیق و توسعه، تقویت برندها، کمک به ثبت اختراعات، تولید درون‌زای دانش فنی در بخش دولتی و خصوصی باید باشد.
لازم است مناطق آزاد تبدیل به مناطق دانش‌بنیان و منطقه دانشی گردند. از مصادیق یک منطقه دانشی می‌توان به جذب استعدادهای داخلی و خارجی، برندینگ، توانایی پاسخگویی به موقع به بحران‌ها و حوادث، بالا بودن شاخص‌های علم و فناوری در منطقه مثل پارک‌ها و مراکز علم و فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان، وجود پایگاه یکپارچه دانش، وضعیت سرمایه‌گذاری‌های دانشی در منطقه، قابلیت نوآوری منطقه در تمامی حوزه‌های زندگی و فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی اشاره کرد. علاوه بر این، شکل‌دهی و توسعه مناطق آزاد دانش‌بنیان موفق، نمونه و الگوی مناسبی برای توسعه اقتصاد مبتنی بر دانش در کشور خواهد بود.
در حال حاضر بازار فروش مناسبی برای محصولات و خدمات شرکت‌های دانش‌بنیان وجود ندارد و اگر شرکت‌های دانش‌بنیان محصول یا خدمت دانشی باکیفیت و با قیمت رقابتی هم تولید کنند، باز با مشکل فروش و صادرات محصولات و خدمات دانشی خود مواجه‌اند، لذا مناطق آزاد می‌توانند با تاسیس بورس و تالار، نسبت به ایجاد بازار فکر، ایده و دانش اقدام نمایند.
با توجه به سیاستگذاری‌ها و هدفگذاری‌ها، ایجاد زیرساخت‌های حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان فناور از سال۱۳۹۵ در مناطق آزاد کشور و توسعه فعالیت‌ها و بهبود دیدگاه‌ها در زمینه حمایت از این شرکت‌ها شکل گرفته است.
با سیاستگذاری دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد، در مناطقی که مرکز رشد وجود نداشت، این مراکز ایجاد و در مناطق دارای مرکز رشد هم بحث توسعه‌ای آن اجرا شده است و به موازات حمایت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، به ارائه خدمات و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان می‌پردازد.
مناطق آزاد در حال جذب و حمایت از کسب و کارهای کوچک و خرد، همچون استارتاپ‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان در مراکز فناوری و نورآوری تاسیس شده و با رویکرد افزایش رقابت‌پذیری هستند و مفهوم صنایع کوچک و SMEرا بهبود بخشیده‌اند تا با حمایت مراکز نوآوری و فناوری و همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند با توسعه و جهش تولیدات صنعتی و ارائه خدمات مشترک در دستیابی به صادرات موفق‌تر باشند. مناطق آزاد به منظور حمایت عملی از استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، مشوق‌های خاصی برای فعالان این حوزه تصویب نموده‌اند و حمایت‌های مادی و معنوی سازمان‌ها باعث افزایش شرکت‌های فناور، دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها در این مناطق شده است.
موضوع مهم دیگر در مناطق آزاد که در شاخص‌های اقتصاد مقاومتی مناطق آزاد نیز مطرح شده است، موضوع جذب و رشد شرکت‌های استارتاپی است. بین این استارتاپ‌ها ایده‌هایی وجود دارد که در مواقعی می‌تواند تجاری‌سازی شود. نوآوری در این شرکت‌ها اتفاق جدیدی نیست که تاکنون در دنیا نیفتاده باشد، بلکه خیلی اوقات، بدین معنی است که این اتفاق قبلا هم افتاده، ولی کسی به آن و کاربردش اهمیتی نداده و توجهی نکرده است. نوآوری اصولا این است که بتوانیم از یک ایده یا فعالیت که دارای ویژگی خاصی است، درآمد کسب کنیم که مراکز فناوری در مناطق آزاد بیشتر این بخش را دنبال می‌کنند.
با توجه به اینکه دانش، رکن توسعه بوده ولی تاریخ مصرف نیز دارد؛ لذا اقتصادی در مناطق موفق خواهد بود که با تکیه بر دانش، دائما نوآوری کند، نیازها را زودتر از دیگران کشف کند و بهتر از دیگران به آن پاسخ دهد و این درون مایه اصلی نوآوری مستمر است. بنابراین پیگیری و تلاش برای پیشبرد موثر این اقدامات در راستای توسعه دانش‌بنیان اقتصاد مناطق آزاد ضروری است.
مشوق‌های ایجاد نوآوری، سهولت ورود ایده‌ها از خارج از کشور، فعال شدن واحدهای تحقیق و توسعه و ایجاد بستر قانونی جهت حمایت از ایده‌های نو و شناخت حقوق مالکیت فکری و معنوی و معافیت مالیاتی از مهم‌ترین ارکان ایجاد فضای پویای نوآوری در راستای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان بوده و تشویق و رشد سرمایه‌گذاری در شرکت‌های دانش‌بنیان نیز از دیگر پارامترهای ایجاد محیط مناسب اقتصادی در مناطق آزاد است. با علم به اینکه برخی صنایع در دنیا مانند صنعت فناوری اطلاعات، بیمه، بیوتکنولوژی، بهداشت و درمان، هوافضا و غیره صنایع دانش‌بنیان هستند؛ اگر بخواهیم به اقتصاد دانش‌بنیان برسیم باید سرمایه‌گذاری بیشتری روی این صنایع انجام دهیم.
سازمان‌های مناطق آزاد کشور در حال تدوین استراتژی‌ها و برنامه‌ریزی برای ایجاد و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان هستند و هر کدام با توجه به مزیت‌های نسبی و رقابتی خود، استراتژی خاص و مناسب منطقه را انتخاب و دنبال می‌کنند
مناطق آزاد با همکاری دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد در حال ایجاد و توسعه مراکز فناوری و نوآوری و شکل‌دهی صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر برای شرکت‌های نوپای فناور هستند و امیدورایم به زودی شاهد نهادینه شدن اقتصاد دانش‌بنیان در مناطق آزاد باشیم.
ارسال دیدگاه
مجموع دیدگاه‌ها : 0در انتظار بررسی : 0انتشار یافته : ۰