دبیرخانه شورایعالی، متولی اجرای کامل قانون مناطق آزاد است

البته در این سال‌ها مجلس دهم چراغ سبزی هم نسبت به مناطق نشان داد و به لایحه افزایش مناطق آزاد رای مثبت داد، هر چند سرنوشت این طرح همچنان نامعلوم است، اما آنچه مشهود است رویکرد یکدست مجلس دهم با خواسته دولت یعنی موافقت با افزایش مناطق آزاد بوده است‌. براساس این رویکرد، عملکرد هیچ یک از مناطق را نباید به منطقه‌ای دیگر نسبت داد؛ ضمن اینکه منطبق با این نگاه، توسعه منطقه آزاد با توجه به اهمیت اقتصاد مقاومتی می‌تواند در شرایط تحریم، راهی برای برون‌رفت از وضع کنونی اقتصاد کشور باشد.

لازم به یادآوری است که مجلس دهم صرفا به این مصوبه اکتفا نکرد، بلکه دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی را زیرمجموعه وزارت اقتصاد قرار داد تا بتواند ابزار نظارتی خود را بیش از پیش پررنگ کند. این در حالی است که طبق برخی گفته‌ها، این تفویض اختیار موجب تضعیف جایگاه مدیران در مناطق آزاد و نبود استقلال مالی و اداری شده است.

کمتر از یک سال است که مجلس یازدهم کار خود را آغاز کرده و قطعا تصمیم‌گیری‌های آنان در رابطه با عملکرد مناطق آزاد و بهبود شرایط سرمایه‌گذاری می‌تواند موثر باشد، اما ظاهرا این مجلس هم به دنبال محدودیت مناطق آزاد به بهانه نظارت بیشتر بر عملکردشان است‌. با این وجود نمایندگانی هستند که موافق وجود مناطق آزاد در کشور هستند و حتی عملکردشان را مثبت قلمداد می‌کنند، اما در عین حال از طرح‌هایی همچون اصلاح قانون اداره چگونگی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی حمایت می‌کنند و آن را به نفع سرمایه‌گذاران می‌دانند.

این موضوع در حالی است که در مفاد این طرح محدودیت‌هایی برای فعالیت اقتصادی در مناطق آزاد موجود و مناطقی که شاید در آینده تاسیس شوند، در نظر گرفته شده است. غلامرضا مرحبا، نماینده مردم آستارا و عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی، تحصیلکرده علوم اقتصاد و بازاریابی یکی از این نمایندگانی است که مناطق آزاد را لازمه بهبود شرایط اقتصادی کشور می‌داند؛ او نسبت به طرح افزایش مناطق آزاد جدید خوش‌بین است و معتقد است هر جا که قابلیت و شرایط مناسبی باشد، مناطق آزاد می‌تواند در آنجا تاسیس شوند و به اقتصاد کشور در شرایط تحریم کمک کنند.

در ادامه گفت‌وگوی ما را با این عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی می‌خوانید.

? ارزیابی شما نسبت به عملکرد مناطق آزاد طی سال‌های گذشته چیست؟

مناطق آزاد اساسا یکی از بهترین راهکارهایی هستند که به عنوان یک محل تنفس برای اقتصاد در نظر گرفته می‌شوند‌. خیلی از کشورهای دنیا حتی با وجود اقتصادهای کاملا آزادی که دارند از مناطق آزاد استفاده می‌کنند و اتفاقا نمونه‌های بسیار موفقی در دنیا درخصوص مناطق آزاد داریم. ضمن اینکه تعداد مناطق آزادشان نیز از ما بیشتر و در عین حال موفق هم بوده‌اند. من فکر می‌کنم مناطق آزاد می‌توانستند در اقتصاد ما یک محل بسیار مناسب برای سرمایه‌گذاری‌، تبادل و ورود تکنولوژی به کشور باشند و البته این رسالتشان را تا حدودی هم انجام داده‌اند.

اگر در جمع‌بندی کلی بخواهم به مناطق آزاد نمره بدهم، نمره‌ای قبولی می‌دهم؛ اما واضح است که مناطق آزاد با آن چیزی که انتظار داشته‌ایم که باشند، فاصله دارند.

? دلیل عدم برآورده شدن انتظاراتمان درخصوص مناطق آزاد چیست؟

شاید یکی از دلایلی که ما در مناطق آزاد به هدف بسیار خوبی که داشتیم نرسیده‌ایم، این بود که جادهی مناطق آزاد را به خوبی انجام ندادیم و به خاطر همین عدم جادهی مناسب،  بعضی از مناطق آزاد پایگاهی برای قاچاق و ورود ارز و محصولات مصرفی خانگی لوکس از دیگر کشورها شدند؛ اما با کمی نظارت و مدیریت می‌شود این مسئله را نیز حل کرد تا مناطق آزاد پایگاهی برای جلب سرمایه‌گذاری خارجی و تکنولوژی جدید و به روز باشد تا با این انتقال تکنولوژی و محصولات تولید شده حاصل از سرمایه‌گذاری‌ها به سرزمین اصلی و همین طور صادرات آنها برای کشور ارزآوری حاصل شود.

من بسیار مخالف این هستم که برخی مدام مناطق آزاد را سرکوب می‌کنند و معتقد هستند که مناطق آزاد موفق نیست و یا اظهار می‌کنند که بایستی محدود باشد؛ ولی خب در عین حال تخلفاتی در مناطق آزاد طی این سال‌ها صورت گرفته و مشکلاتی وجود دارد، همه هم این را قبول داریم؛ اما راه آنها زیرسوال بردن و حذف، یک راه حل مناسب اقتصادی نیست؛ بلکه راه حل افزایش نظارت و بهبود و اجرای یک برنامه‌ریزی درست است.

باید نوع مدیریت‌ها و برنامه‌ریزی را اصلاح کنیم و در عین حال نظارت‌ها را افزایش دهیم؛ باید کنترل‌ها را بیشتر کنیم و تعاملات‌ها را به نحوی جلو ببریم که تکنولوژی و سرمایه وارد منطقه و بعد کشور شود، نه آنکه مناطق آزاد پایگاهی برای قاچاق باشد.

با این اوصاف در کل بسیاری از مناطق آزاد ما موفق عمل کردند و سرمایه‌گذاری‌های خوبی انجام گرفته مثلا در گیلان، آذربایجان شرقی و… اقدامات خوبی انجام گرفته است؛‌ در حال حاضر چیزی که ما نیاز داریم یک بازنگری در نحوه مدیریت مناطق آزاد است، حتی اگر ما در هر شرایط محل‌های مناسب مناطق آزادمان را افزایش دهیم، باز هم فکر خوبی است و می‌تواند بسیار کمک کننده باشد.

یعنی نباید براساس آنکه در گذشته برخی مناطق آزاد ما با اهداف اصلی فاصله داشتند حالا اجازه تاسیس مناطق آزاد جدید را در مناطق مستعد ندهیم. خیر؛ هر کجا که محل مناسب و مستعدی وجود دارد باید مناطق آزاد را ایجاد کرد و با برنامه‌ریزی و نظارت بهتر  و کامل‌تر مدیریت کنیم.

باید در مناطق آزاد و جاهای بزرگی مثل کیش، قشم، چابهار و ماکو برنامه‌ریزی‌ها را به نحوی تغییر دهیم که واقعا مناطق آزاد به محلی برای ورود تکنولوژی و محلی برای سرمایه‌گذاری تبدیل شوند اگر این اتفاق انجام بگیرد مانند خیلی از کشورهای موفق عمل می‌کنیم.

همین ترکیه که در همسایگی ما است نزدیک به ۳۰منطقه آزاد دارد، با وجود آنکه اقتصادش از ما بازتر هم است و مشکل تحریم ندارد و روابط اقتصادی و سیاسی راحت‌تری دارد، اما با تاسیس مناطق آزاد به فکر توسعه اقتصادی کشورش می‌باشد.  به هر حال دشمنان ما که مخالف استقلال و سربلندی کشور هستند طی این سال‌ها برای ما مشکلاتی به وجود آوردند، اما می‌بینیم کشورهایی که مشکلات این چنینی هم نداشتند، از مناطق آزاد بهترین استفاده را می‌کنند؛ ما هم باید با استفاده از این مناطق بتوانیم خیلی از مشکلاتمان را حل کنیم، بخش عمده‌ای از تحریم‌ها را دور بزنیم و خیلی از مشکلاتی که برای اقتصاد ما به وجود آوردند از بین ببریم؛ ضمن اینکه به استانداردهایی که برای مناطق آزاد متصور است، دسترسی داشته باشیم.

? در صحبت‌هایتان به افزایش مناطق آزاد اشاره کردید‌. آیا فکر می‌کنید این اقدام مجلس قبل با توجه به وضعیت کنونی مناطق آزاد و کشور درست بوده است؟

در مجلس یازدهم و در کمیسیون اقتصادی قانون اصلاح اداره و ایجاد مناطق آزاد را در حال بررسی هستیم‌. برخی از موارد آن به تصویب رسیده و بقیه آن هم در دست بررسی است که ان‌شالله کمیسیون بتواند اینها را نهایی کند.

من خودم شخصا به عنوان کسی که کار علمی اقتصادی انجام می‌دهم معتقدم که مناطق آزاد یک وسیله بسیار مناسب برای اقتصادمان است و این مناطق را راه کار مفیدی برای اقتصاد می‌دانم؛ ضمن اینکه معتقدم مناطقی که موقعیت مناسب و شرایط خوب و مستعدی دارند و می‌توانند به منافع کشور خدمت کنند و می‌تواند موقعیت شکل‌گیری منطقه آزاد را داشته باشند.

البته مناطق آزاد در برخی موارد مشکلاتی دارند، بنده هم موافق هستم؛ در برخی از این موارد هم تحقیق و تفحص شکل گرفته است و بنده عضو برخی هیات‌های تحقیق و تفحص در این خصوص هستم؛ لذا این مشکلات را باید حل کنیم؛ چراکه مناطق آزاد نباید محل قاچاق باشند، نباید به سرمایه داخلی ما نیز صدمه بزنند، بلکه باید کمک حال و پشتیبان باشند؛ ما هم در این مسیر باید نظارت ها را تقویت کنیم، اگر مشکلات را حل کنیم هم می‌توانیم مناطق آزاد جدید داشته باشیم و هم مناطق فعلی را به مرکز بسیار بسیار موثر و کارآمد در اقتصادمان تبدیل نماییم.

لذا افزایش تعداد مناطق آزاد هیچ منافاتی با تضعیف اقتصاد ملی کشور ندارد، ولی به دلیل آنکه در نظارت و مدیریت بر عملکرد مناطق آزاد کمی ضعیف عمل شده است، برخی به این لایحه انتقاد می‌کنند.

? از طرح جدید مجلس درباره اصلاح قانون مناطق آزاد بگویید. آیا با این اصلاحیه ممکن است مناطق آزاد ما دچار محدودیت شوند؟

خیر؛ محدودیت ایجاد نخواهد شد. در هر جلسه از کمیسیون که درخصوص این طرح صحبت می‌شود، نمایندگانی از دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، وزارت اقتصاد و دارایی و مرکز پژوهش‌های مجلس حضور دارند، ما هم که آنجا هستیم. بنده از شهری هستم که منطقه‌ای تجاری است‌. ما در گیلان (آستارا‌) سه گمرک داریم و کار خرید و فروش در این منطقه انجام می‌گیرد؛ لذا در جریان سرمایه‌گذاری‌ها و تجارت هستیم. ما کاری نمی‌کنیم که محدودیتی برای فعالین اقتصادی در مناطق آزاد ایجاد شود؛ چراکه هدف ما اصلا ایجاد محدودیت نیست، بلکه هدف ما برطرف کردن مشکلاتی است که درخصوص اداره مناطق آزاد وجود دارد. بنده طرفدار ایجاد مناطق آزاد جدید هستم، اما باید با یک نگاه و برنامه‌ریزی جدید وارد عمل شد. هیچ کدام از فعالین اقتصادی و سرمایه‌گذارانی که در مناطق آزاد فعالیت می‌کنند نباید نگران قانون جدید باشند، با یک نگاه جدید و کارشناسی و دید مترقی باید به این مسئله نگاه کرد.

? چرا درصد کمی از قوانین مربوط به مناطق آزاد اجرا می‌شود؟ بهتر نبود مجلس به جای اصلاح، به دنبال طرحی برای اجرای دقیق قانون موجود می‌بود؟

مجلس هیچ وقت قانونی نمی‌تواند تصویب کند که دیگران را ملزم به اجرای قوانین موجود کند. هر طرحی که تصویب می‌شود، در نهایت به شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت می‌رسد و توسط رئیس‌جمهور ابلاغ می‌شود و لازم الاجراست؛ چراکه قانون تلقی می‌شود.

لذا هرگونه قصور و ترک فعل در برابر آن متعاقب قانون قابلیت پیگیری حقوقی و قضایی دارد. بله؛ برخی از قوانین ما مسکوت مانده است، البته مجلس هم تنقیح قوانین را دارد، اما شاید قوانینی باشد که منسوخ شده یا محلی برای اجرای آن وجود ندارد؛ حتی ممکن است تکراری یا قانون ناسخ و منسوخ داشته باشد؛ مجلس اینها را کلا تنقیح می‌کند.

اما در مورد مناطق آزاد اگر قانونی باشد که اجرا نمی‌شود، دبیرخانه به عنوان متولی باید به این مسئله توجه کند؛ چراکه آنها باید قانون را اجرا کنند، مجلس هم باید قانون را اصلاح کند که دست مسئولان مربوطه را بازتر بگذارد و آنها را از بلاتکلیفی در بیاورد.

ان‌شاالله وقتی این اتفاق بیفتد خود ما به عنوان نمایندگان مردم علاوه بر اینکه وظیفه قانونگذاری را داریم، وظیفه نظارت بر حسن اجرای قانون را بیش از قبل نظارت می‌کنیم؛ لذا طبیعتا نظارت خواهیم کرد و تا زمانیکه مسئولیت داریم پیگیر مشکلات سرمایه‌گذاران در مناطق آزاد هستیم تا ترک فعلی درخصوص قوانین مربوطه اتفاق نیفتد و قانون به نحو احسن اجرا شود.

انتقال دبیرخانه

وقتی دبیرخانه زیرنظر وزارت اقتصاد باشد، طبیعتا پاسخگویی به مجلس افزایش پیدا می‌کند تا اینکه بخواهد خارج از حیطه وزارتخانه‌ها باشد که خارج از نظارت می‌باشد؛ اینکه بیرون از کنترل یک وزارتخانه باشد، طبیعتا نظارت مجلسی‌ها هم کم می‌شود، با وجود همه این نظارت‌ها الان این وضعیت و گرفتاری‌ها را داریم اگر این نظارت‌ها نبود، الان گرفتاری‌ها چندین برابر می‌شد.

? موضوع دیگر محدود کردن و یا حذف واردات کالای گروه چهار است. به نظر شما هدف از این طرح چیست؟

این موضوع بیشتر به بحث ارز برمی‌گردد، ما حذف گروه کالایی را نداریم، بلکه بیشتر تخصیص ارز مطرح است. به هر حال ما یک محدودیت‌هایی داریم که باید به آن توجه کنیم تا در شرایط خاص بتوان به صورت مقطعی مشکلاتی را پشت سر گذاشت. این تصمیمات این چنینی حالت بلندمدت نمی‌تواند داشته باشد. در حال حاضر محدودیت ممکن است ایجاد شود، اما مقطعی است؛ تا زمانی که شرایط تغییر کند. لذا با تغییر شرایط و نیاز کشور طبیعتا برای واردات یا برداشتن محدودیت‌ها فکری خواهد شد.

? این تصمیمات نقض قوانین محسوب نمی‌شود؟

درست است که ما یک قوانین بالادستی داریم، اما یک بحثی هم داریم که منافع کشور مطرح و در نظر گرفته می‌شود. در هر حال باید به شرایط خاص اقتصاد کشور و شرایط اقتصاد کلان توجه داشته باشیم‌. البته بنده از محدودیت سلبی و دستوری حمایت نمی‌کنم، ولی بعضی اوقات شرایط کشور به نحوی است که باید محدودیت‌هایی را ایجاد کنیم، ولی همان طور که گفتم مقطعی است‌.

? معافیت مالیاتی در مناطق آزاد بیست ساله شد و بر تعداد سال‌های معافیت افزوده نشده. نظرتان نسبت به این موضوع چیست؟ آیا این رویکرد تبعاتی برای سرمایه‌گذاری ندارد؟

مالیات بر ارزش افزوده قانون خوبی است، اما متاسفانه خوب اجرا نشده است؛ یکی از جاهایی که ما فرار مالیاتی داریم، همین بحث مالیات بر ارزش افزوده است؛ چراکه نظارت‌ها خوب و دقیق نبوده است.

طبق اطلاعاتی که به دست ما رسیده، در بعضی از صنوف  فرارهای مالیاتی وحشتناک اتفاق افتاده است، طبیعتا با این فرمان نمی‌توان جلو رفت، باید فکری کنیم که این قبیل مالیات‌ها پرداخت شود. البته این مالیات‌ها توسط مردم پرداخت شده، اما بعضی از اصناف در فاکتورهای آن چیزی نیاوردند یا طوری عمل کردند که حقوق دولت پرداخت نشده باشد. باید فکر اساسی در این مورد کنیم که یا تکرار نشود و یا به حداقل برسد‌.

البته که نباید از قانون و نظارت‌ها نگران بود؛ چراکه قانونگذار کل کشور را در نظر می‌گیرد. یعنی مشکلاتی که در گذشته به وجود آمده را در محل اجرای قانون در نظر می‌گیرد‌، همه را سبک سنگین می‌کند، مزایا و معایبش را می‌بیند و نظر اصناف‌، فعالان اقتصادی، مرکز پژوهش‌ها و  وزارت اقتصاد را می‌گیرد.

نهایتا همه جمع‌بندی می‌شود تا به متنی برسیم که قرار است در صحن علنی مجلس مطرح شود. لذا جای نگرانی نیست، ما باید معایب این قانون را برطرف کنیم.

? وضعیت تولید را در مناطق آزاد چگونه می‌بینید؟

در حدی که انتظار وجود داشت، نبوده است. البته شدت و ضعف دارد، برخی مناطق موفق و برخی  هم موفق نبود. در حال حاضر وضعیت فرق کرد، در گذشته برخی از مناطق ما به دریچه‌ای برای قاچاق تبدیل شده بودند و ما خیلی کم می‌دیدیم که محصولاتی از قبل تشکیل منطقه آزاد تولید شود و سرمایه‌گذاری‌های خوبی انجام بگیرد؛ اما الان وضعیت بهتره است و من مطلع هستم که سرمایه‌گذاری‌های بسیار خوبی در برخی مناطق صورت می‌گیرد.

ممکن است نمره قبولی بدهم، اما قطعا نمره بالایی در این زمینه نمی‌توان داد؛ چراکه هنوز فاصله زیادی داریم تا مناطق آزاد را به سلول‌های تولیدی و زاینده برای اقتصادمان تبدیل کنیم‌.

? یکی از موضوعاتی که در طرح اصلاح قانون مناطق آزاد مطرح شده است، عدم اجازه فروش زمین توسط سازمان‌های عامل در منطقه است که بی‌شک یکی از منابع درآمدی مناطق آزاد محسوب می‌شود. دلیل گنجاندن این بخش در طرح اصلاح چیست؟

در برخی از مناطق آزاد ما زمین‌خواری بیداد کرده است. در گذشته افراد غیربومی زمین‌های کشاورزی روستاییان را خریداری کردند و به چند ده برابر فروخته‌اند. در این میان مناطق آزادی مثل ماکو خوشبختانه زمین‌های زیادی دارد و جزء بزرگترین و با وسعت‌ترین مناطق آزاد هستند؛ اما جاهای دیگر محدودیت زمین داریم؛ وقتی هم که محدودیت داریم برخی سودجو وارد می‌شوند و شروع به از بین بردن منابع طبیعی مردم کرده و دست‌اندازی می‌کنند تا زمین‌ها را از چنگ مردم در بیاروند. پرونده‌های زیادی در برخی مناطق در این زمینه وجود دارد، این از مواردی است که باید نظارت بیشتری صورت بگیرد تا این قبیل قانون شکنی‌ها رخ ندهد.

? پس تامین مالی چگونه باید صورت بگیرد‌؟ آیا مجلس می‌تواند در این خصوص طرحی تصویب کند؟

نیازی به قانون نیست. در مناطق اگر سودآوری وجود داشته باشد، بانک‌ها خودشان وارد می‌شوند؛ بانک‌های ما توانایی تامین مالی را دارند، ولی این نگاه و جذابیت باید ایجاد شود تا تامین مالی صورت گیرد. در حال حاضر من فکر می‌کنم که به دلیل دردسرها، این موقعیت ایجاد نشده است. ولی یکی از جاهایی که بانک‌ها می‌توانند ورود پیدا کرده و سرمایه‌گذاری کنند و از یک معامله خوب بهره ببرند، همین مناطق آزاد است.

لذا نیاز به قانونی هم دیده نمی‌شود؛ بانک‌های ما شعبی دارند که در مناطق آزاد  فعالیت می‌کنند و به صورت ویژه با توجه به شرایط، تسهیلات ویژه ارائه می‌کنند؛ منتها خود فعالین اقتصادی و بانک‌ها باید به نحوی به توافق برسند و راهکارهایی با هم برنامه‌ریزی کنند تا تامین مالی صورت بگیرد؛ البته در همه بخش‌های کشور تامین مالی برای صنعت و کسب و کار بسیار مهم است، اما در مناطق آزاد به طرق مطلوب‌تر و بهتری باید این اتفاق بیفتد.

? نگاه شما نسبت به عملکرد مدیریت مناطق آزاد و رویکرد ثبات مدیریتی چیست؟

بنده خدمت دکتر بانک و مدیرانشان ارادات دارم، ولی ثبات مدیریتی باید وجود داشته باشد. وقتی کسی مسئولیت به عهده می‌گیرد، باید وقت کافی داشته باشد تا برنامه‌ریزی کند و در نهایت برنامه‌هایش را پیاده کند‌. این ثبات لازم است، اما در نهایت خروجی آن چیزی که ما در مناطق آزاد کشور می‌بینیم همین مدیریت است‌. به طور کلی نمره قابل قبولی به عملکرد دبیرخانه می‌دهم، اما در نحوه مدیریت این دبیرخانه با آن چیزی که باید باشیم، فاصله داریم.